Średniowieczny Lubin w świetle prac archeologicznych

Źródło: Międzynarodowe Polsko - Niemieckie Sympozjum "Lubin dawniej i dziś – wspólne dziedzictwo kulturowe", Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubińskiej Lubin 2002; Autor: Michał Mularczyk, Archeolog

W opracowaniu przedstawiającym Lubin w średniowieczu ograniczono jego zakres jedynie do prac archeologicznych przeprowadzonych jesienią 1998 roku w obrębie lubińskiego zamku. Początkowo zamierzałem przedstawić Lubin z okresu średniowiecza na podstawie opracowań prac archeologicznych przeprowadzonych w okresie przedwojennym, jak i na podstawie badań współczesnych. Nie wszystkie opracowania prac współczesnych jednak zakończono. Zrezygnowałem również z przedstawienia wyników badań przeprowadzonych przeze mnie prac archeologicznych w latach 1992-1993 w obrębie Starego Lubina. A to dlatego, że jeszcze w początkach XIV wieku Stary Lubin i Lubin były osobnymi ośrodkami miejskimi.
Zawężenie opracowania o wykopaliska w obrębie lubińskiego zamku nie zobrazuje w pełni średniowiecznego Lubina, przyczyni się jednak do poznania ośrodka władzy książęcej, której podległe było miasto. Mam nadzieję, że w związku z powstaniem Muzeum Ziemi Lubińskiej, możliwym będzie stworzenie wydawnictwa, które zajmie się publikacją opracowań związanych z historią Lubina. Wówczas będzie możliwe uzupełnienie niniejszego artykułu o pełne wyniki prac archeologicznych obrazujących Lubin w średniowieczu.
Ze względu na charakter wydawnictwa niemożliwym jest pełne przedstawienie wyników badań lubińskiego zamku. W opracowaniu zawarto jednak historię zamku, uzupełnioną o dokumentację opisową z przebiegu prac archeologicznych i ich wyników. Materiał uszczuplono jednak w znacznej mierze o bogaty materiał ilustracyjny. Ograniczając się do zamieszczenia planu ogólnego zamku, sporządzonego podczas prac archeologicznych (str. 91).

Zamek lubiński założony był na terenie nizinnym w północno-wschodniej części miasta. Z dawnego założenia zachował się obwód murów obronnych (zrekonstruowany ostatnio w latach osiemdziesiątych) oraz fragmentarycznie zachowane pozostałości obwarowań łączących zamek z miastem.
Z zabudowy zamku pozostała jedynie kaplica zamkowa, pełniąca obecnie rolę galerii wystawowej Ośrodka Kultury “Wzgórze Zamkowe” w Lubinie, Zgodnie z typologią B. Guerąuin [Guerąuin, 1957, s.57 n.] zamek lubiński zalicza się do typu II – zamku sprzężonego z miastem; mimo, iż leżał poza obszarem miasta, w okresie wznoszenia murów miejskich włączony został w ciąg fortyfikacji miejskich. Zamek lubiński zachował jednak niezależny system obronny poprzez dodatkowe fortyfikacje, oddzielające go od miasta. Dzięki takim założeniom cały teren zamkowy stanowił warowny punkt obronny. Założenie takie, ubezpieczające od ewentualnych ataków ze strony mieszczan wobec księcia lub jego rezydenta, jest systemem często spotykanym również poza Śląskiem – w Czechach i Niemczech. Miastami o podobnym jak w Lubinie usytuowaniu i rozwiązaniu umocnień obronnych miejskich i zamkowych są na Śląsku: pobliska Ścinawa, Toszek i Namysłów.
W wyniku bardzo wydatnego wydzielenia terenu zamkowego z miasta oraz przez jednoczesne zespolenie jego fortyfikacji z obwodem murów miejskich w jeden organizm założenie lubińskie wydaje się być wybitnym przykładem tego typu zamku.
Zamek lubiński po dzień dzisiejszy budzi zainteresowanie zwłaszcza ze względu na wybitną postać Ludwika I Brzeskiego rezydującego w Lubinie w latach 1348-1358. Na zamku w Lubinie za jego panowania powstał pięknie ilustrowany tzw. kodeks lubiński – Vita beate Hedwigis, Lubin,1353. O wysokiej randze artystycznej zamku świadczy zachowany w portalu północnym kaplicy zamkowej tympanon z przedstawieniem Chrystusa Boleściwego w otoczeniu św. Jadwigi i Św. Marii Magdaleny – bezcenny zabytek, wybitny przykład tzw. stylu miękkiego śląskiej rzeźby gotyckiej.

Od dawna zamek lubiński był przedmiotem badań, jego pierwszy opis pochodzi z XVII wieku [Lucae, 1639, s. 1246}. Badania historyczno – architektoniczne zamku przeprowadził w XIX w. H. Lutsch [Lutsch, 1889,s.l91 -196.]. W okresie międzywojennym zainteresowanie zamkiem wykazał G.Anders [Anders, 1928, s. 1 n.]. Po wojnie, gdy zamek uległ niemal całkowitemu zniszczeniu swoje prace poświęcili mu m.in. B.Guerquin (1957:1975), M. Przyłęcki (1965), informując m.in. o przeprowadzonych w 1957 r. na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu pracach na zamku. Wykonano wtedy niezbędne prace zabezpieczające, ratując wówczas obiekt przed całkowitym zniszczeniem. Pracami kierował inż.arch. Jerzy Rzepecki. Pracująca nad śląską rzeźbą gotycką A. Ziomecka (1968) zaliczyła lubiński tympanon do wybitnych dzieł rzeźby śląskiego gotyku. Obszerną monografię poświęcił miastu i lubińskiemu zamkowi B.G. Steinborn (1969). A. Karłowska-Kamzowa (1970) zajmując się działalnością fundacyjną księcia Ludwika I Brzeskiego w swym opracowaniu nie pominęła lubińskiego zamku. Przedstawiając jego rekonstrukcję głównie w oparciu o analizę zachowanej ikonografii.
W 1971-1972 roku na zamku w Lubinie przeprowadzono badania architektoniczno-archeologiczne. Wykonawcą prac na zlecenie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Lubinie był Instytut Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej. Pracami kierowała mgr Małgorzata Niemczyk przy współudziale mgr inż. Jadwigi Pieńczewskiej i mgr inż. arch. Ernesta Niemczyka. Wyniki tych prac opublikowano w 1980 roku w Pracach Naukowych Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki.
Przed przystąpieniem do prac ziemnych w 1998 roku przeprowadzono bogatą kwerendę historyczną, ikonograficzną i bibliograficzną. W wyniku jej przeprowadzenia uzyskano informacje pozwalające na przeprowadzenie prac ziemnych w obrębie reliktów zabudowy i ich precyzyjne (metodyczne) odsłonięcie.
W wyniku kwerendy historycznej dowiedzieć się można, że gród kasztelański prawdopodobnie o konstrukcji drewniano-ziemnej, przekształcono z czasem w murowany zamek warowny. „Castrum” – zamek w przypadku Lubina z datą 1306 pojawia się po raz pierwszy w zapisie kroniki” szesnastowiecznej, pisze o tym B.G. Steinborn [Steinborn, 1969, s. 57 ]. Druga wzmianka o zamku w Lubinie pochodzi z 1312 roku [Regesten zur Schlesischen Geschichte t. VII nr 2537,2553] a dokument z 1319 roku, w którym zamek nazwano
„castrum Lobyn”, wymieniony jest w nim jako przedmiot zastawu [Regesten zur Schlesischen Geschichte t. XVI, nr 3255]. Ponadto np. w dokumencie dotyczącym przepisów celnych wydanym w 1324 r. wymieniony jest lubiński zamek “in castro Lubyn” [Regesten zur Schlesischen Geschichte t. XVIII, nr 3910], a w dokumencie z 1329 r. Lubin wraz z zamkiem wymieniony jest wśród innych miast wraz z zamkami, które złożyły hołd lenny królowi Czech [Regesten zur Schlesischen Geschichte t. X VI 11, nr 4831].

W świetle zachowanych źródeł nie można dokładnie określić czasu lokacji, czyli wytyczenia i zorganizowania miasta nie można też stwierdzić czy równocześnie z lokacją miasta powstał murowany zamek. Pewne jest, że w 1295 r. Lubin określany był mianem miasta. Dokument wydany przez Konrada II Żagańskiego, odnoszący się do wymiaru sprawiedliwości, wymienia wójta dziedzicznego Lubina acfoocatus heraditarius, mieszczan – cives, Lubin, zaś nazywa civitas. Jednak nie Konrad II, jak wydaje się wystawił dokument lokacyjny miasta. Uczynił to prawdopodobnie jego poprzednik – książę Przemko. Przemawia za tym fakt, że po śmierci ojca Konrada 1, książę otrzymał wydzielone z księstwa głogowskiego własne księstwo ścinawskie i jako nowy gospodarz nadawał osadom na terenie księstwa prawa miejskie. Dlatego należy przypuszczać, że nadanie praw miejskich Lubin uzyskał w latach osiemdziesiątych XIII wieku. Wówczas jako organizmy miejskie lokowano m.in. Przemków w 1280 roku, Wińsko w 1285 r. i na rok przed śmiercią księcia Przemka Wołów w 1288 r. Lokowanie miasta było zapewne oparte na prawie niemieckim, które wzorowano na organizacji organizmu miejskiego w Magdeburgu. Wzorzec tego prawa był w owym czasie ogólnie przyjęty dla lokacji miast na Śląsku. Nie znany jest wójt zasadźca organizujący Lubin, wiemy jednak, że podlegał on bezpośrednio przedstawicielowi księcia – kasztelanowi. Sprawowanie tego urzędu w Lubinie znane jest od 1224 r., wymieniony jest wówczas „Ulricus castellanus de Lubin” [Maleczyński, 1964, t.lll, nr 301]. Gdzie pierwotnie kasztelania lubińska znajdowała się, tego nie wiemy. Mogła ona znajdować się na wyniosłym terenie w Starym Lubinie. W okresie międzywojennym J.Gottschlak, pisząc o śląskich kasztelaniach, których istnienie potwierdzono w latach 1250-1280 wymienia kasztelanię lubińską [Gottschlak, 1930, s. 51]. Podczas badań archeologicznych prowadzonych w latach 1992-1993 odsłonięte w obrębie Starego Lubina m.in. osadę wczesnośredniowieczną, a poniżej wzgórza, na którym obecnie zlokalizowany jest kościół wzniesiony w konstrukcji ryglowej w 1683 roku odsłonięte odcinki płytkiej fosy [Mularczyk, 1993]. Być może właśnie w obrębie tego zespołu osadniczego miał swoją rezydencję kasztelan lubiński.
Następca księcia Przemka, wspomniany wcześniej Konrad II Żagański sprawował rządy w Lubinie za pośrednictwem kasztelana Marcusa, zaś fakt, że niektóre dokumenty wystawiał w Lubinie pozwala przypuszczać, że tu okresowo rezydował, właśnie na zamku.

Po bezpotomnej śmierci księcia Konrada II żagańskiego w 1304 r. ziemie podległe mu (niepodzielone) odziedziczyli czterej synowie Henryka III głogowskiego. Dopiero ich podział w 1312 roku sprawił, że Lubin wraz ze Ścinawą i Górą Śląską przypadł księciu Janowi. Mało prawdopodobne wydaje się, by w latach 1304-1312 którykolwiek z synów Henryka III, nie będąc pewnym granic podziału ziem zdecydował się na inwestowanie w budowę zamku. Lokacja miasta i budowa zamku, te dwa ważne wydarzenia z historii miasta nie pozostawiły po sobie szczegółowych wzmianek w zachowanych źródłach pisanych. Opierając się na przypuszczeniach, należy przyjąć, że budowlę wymienioną w dokumentach z 1306 r. i 1312 r. jako zamek wzniósł Konrad II, gdyż jak już wcześniej wspomniano mógł tu czasem ze względu na swe obowiązki, rezydować. Siedzibą rezydencjonalną księcia mogła być wzniesiona w XIII wieku wieża obronno-mieszkalna [Regesten zur Schlesischen Geschichte ,t. XXII, nr 4833]. Wieże mieszkalne, takie jak w Lubinie, zazwyczaj czterokondygnacyjne z jednym lub kilkoma niedużymi pomieszczeniami na każdej z nich, były w średniowieczu często wznoszone na Śląsku.

Z przeprowadzonej kwerendy historycznej wynika, że zamek, który przypuszczalnie wzniósł Konrad II Żagański nie był przebudowywany w pierwszych trzydziestu latach XIV wieku. Trudno przypuszczać, aby w przebudowę zamku inwestował Jan Ścinawski, który Lubin traktował jako obiekt handlowy.

Inaczej ma się sytuacja wówczas, gdy Lubin swoim panowaniem objął książę Bolesław III legnicki. Znany jest fakt z 1337 roku, iż książę przeznaczył połowę sumy swojego dłużnika, króla Czech – 200 kup groszy praskich – na przeprowadzenie prac budowlanych na zamku w Lubinie [Steinborn, 1969, s. 60]. Była to znacząca kwota, równa 200 markom, dla porównania czynsz roczny dla księcia z Legnicy wynosił wówczas 330 marek. Suma przeznaczona na przebudowę zamku znaczyła o powadze planowanego przedsięwzięcia. W jaki sposób plany te zrealizowano i w jakiej mierze dokonano przebudowy zamku trudno jest odpowiedzieć. Wiemy natomiast, że rozbudowa zamku trwała w okresie panowania księcia Ludwika 1 Brzeskiego (1348-1358), który fortyfikując miasto wzmocnił również fortyfikacje zamkowe i być może to z jego polecenia dokonano połączenia fortyfikacji zamku z obwodem murów miejskich [Guerąuin, 1975, s. 184 n.]. Wzmocnienie fortyfikacji miasta i zamku tłumaczone jest m.in. zaborczymi planami starszego brata Wacława.
Lubiński zamek jako siedziba księcia i silna twierdza istniał przynajmniej od połowy XIV wieku. Przetrwał wojny husyckie i wiele oblężeń w okresie wojny trzydziestoletniej. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) dla Lubina jak i dla pozostałych miast Śląska była ciężkim okresem regresu gospodarczego. A nie przynależność miasta, wchodzącego w skład księstwa legnicko-brzeskiego, do obozu protestanckiego była przyczyną wielu niepowodzeń. Podczas tej uciążliwej wojny, różne wojska kwaterowały w mieście. Z ważnego strategicznego punktu, jakim był przez dwadzieścia trzy lata wojny zamek lubiński korzystały na przemian wojska brandenburskie, szwedzkie, śląskie, saksońskie, czeskie – ustępujące sobie miasto nawzajem w ciągu bardzo krótkiego czasu. Owe zmiany załogi odbywały się najczęściej w wyniku kolejnych działań wojennych. Oblężenia te powodowały mniejsze lub większe zniszczenia zamku i jego fortyfikacji. Zniszczeniu ulegały też fortyfikacje miejskie. Dopiero w 1641 roku w wyniku oblężenia wojsk szwedzkich dowodzonych przez generała Stallhausa, uległ on zniszczeniu. Siedemnastowieczny kronikarz pisze, że po zamku pozostały jedynie ściany zewnętrzne, kaplica i wieża [Lucae. 1639,s. 1246 ]. W tym stanie zamek stracił swoje znaczenie militarne.
W 1658 r. mieszczanie zwrócili się do ówczesnego księcia z prośbą odbudowy zamku, brak pieniędzy uniemożliwił podjęcie tego przedsięwzięcia. Naprawiono wówczas jedynie mur obwodowy.
Z archiwalnego opisu zamku wiemy, że w XVII wieku teren zamkowy zabudowany był następująco: w narożniku południowo-wschodnim zlokalizowano rezydencję, w narożniku północno-wschodnim były zabudowania gospodarcze. Na zachód od nich usytuowana była wspomniana wcześniej XIII/ XIV wieża, dalej w kierunku zachodnim był zespół zabudowań bramnych a na południe od wieży kaplica zamkowa. Wieża przetrwała przynajmniej do połowy wieku XVIII, uwiecznił ją wówczas F.B. Wernher. Wymienione obiekty utrwalone zostały również na wcześniejszym planie z 1715 roku. Istnienie zamku (rezydencji), wieży i kaplicy zamkowej ilustruje plan Lubina z początku XIX wieku.
Realizację prac ziemnych (archeologicznych) w obrębie lubińskiego zamku rozpoczęto dnia 29.09.1998.r. od usunięcia darni zalegającej nad koroną murów piwnic. Następnie na początku października odsłonięto koronę murów zewnętrznych budowli, murów wewnętrznych, klatkę schodową na poziomie pierwszego zachowanego stopnia biegu schodowego. Odsłonięcia te wykonano w obrębie reliktów budynku usytuowanego bezpośrednio w narożniku południowo-wschodnim oraz przylegającym do niego skrzydle zachodnim.

W pracach archeologicznych kierowanych przeze mnie uczestniczyli uczniowie Zespołu Szkół Budowlanych z Lubina.
W celu usystematyzowania eksploracji wydzielono następujące jednostki architektoniczno-eksploracyjne (rys nr 1): Budynek B1- relikty skrzydła zachodniego zamku przylegające swym dłuższym bokiem do lica wewnętrznego muru obwodowego. W obrębie BI wydzielono część zachodnią – BI część I i część wschodnią – B 1 cz. II. Część wschodnia reliktów budynku (B1 część II) była bezpośrednio związana z reliktami budynku usytuowanego w narożniku południowo-wschodnim, który określono jako B2. W obrębie B2 wydzielono następujące jednostki architektoniczno-eksploracyjne: piwnicę północną P1, piwnicę południową P2, pachę północną, podzieloną murem wewnętrznym, biegnącym centralnie w połowie głębokości obiektu wzdłuż, równolegle do ścian zachodniej i wschodniej, na dwie części: zachodnią (P I) oraz wschodnią (P II); pachę centralną (tworzącą wspólną jednostkę architektoniczną dla sklepień piwnic północnej i południowej), podzieloną murem wewnętrznym biegnącym odcinkowo wzdłuż budynku na część zachodnią (P III) i część wschodnią (PIV); pachę południową podzieloną podobnie przebiegającym murem odcinkowym jak w pachach poprzednich, na część wschodnią (P V) i część zachodnią (P VI). Podział ten dodatkowo ilustruje fotomontaż zamieszczony na stronie tytułowej dokumentacji fotograficznej.
W oparciu o tak usystematyzowane jednostki architektoniczno-eksploracyjne sporządzono dokumentację rysunkową fotograficzną i wykonano inwentarz zabytków ruchomych.
Budynek położony bezpośrednio w narożniku południowo-zachodnim w pomiarze wnętrza na poziomie korony murów piwnic przedstawiał się następująco: ściana zachodnia muru piwnic, której górne partie tworzyły front budynku zamkowego (rezydencji), w pomiarze wewnątrz piwnic ma długość 14,55 m, ściana północna muru dostawionego prostopadle czołem do lica wschodniej części muru obwodowego zamku ma długość 9,9 m. Na odcinku wschódnim ścianę piwnic tworzy na długości ok. 13,7 m mur obwodowy. Na Jego ok. 1,5 m odcinku biegnącym od narożnika południowo-wschodniego w kierunku północnym zarejestrowano kilkunastocentymetrową odsadzkę na poziomie ok. 126,50 m n.p.m. (fot.25). Ścianę południową piwnic zamku na odcinku 9,85 m tworzy mur obwodowy z odsadzką biegnącą wzdłuż lica muru na poziomie 126,49 m n.p.m. w narożniku południowo wschodnim oraz 126,63 m n.p.m. w narożniku południowo-zachodnim. Pomiar odsadzki w narożniku południowo-wschodnim wyniósł ok. 12-14 cm w narożniku południowo-zachodnim ok. 23-25 cm.
Mur obwodowy zbudowano z kamieni narzutowych (otoczaków) i z grubsza obrobionych brył kamiennych układanych warstwowo na silnej zaprawie wapiennej. W spoinach między otoczakami stwierdzono sporadycznie wypełniania gruzem ceglanym. Mury północny i zachodni zbudowano z kamienia polnego układanego przemiennie z drobnymi kamieniami i sporadycznie cegłą palcówką łączonych silną zaprawą wapienną. Krawędź wewnętrzną północno-zachodniego narożnika muru tuż poniżej jego korony, którą tworzy ok. 20 cm warstwa ułożona z kamieni związanych zaprawą wapienną, wykonano w trzech krótkich rzędach z cegieł palcówek (1 główka, 1 wozówka i przemiennie 1 wozówka, 1 główka). Czoło muru zachodniego dostawiono do muru obwodowego. Mur zachodni na odcinku od muru obwodowego do krawędzi południowej odrzwi otworu przejściowego z B2 do BI część II (poniżej ok.20 centymetrowej kamiennej warstwy związanej zaprawą wapienną tworzącej koronę muru) oblicowano w dwóch rzędach cegłą palcówką w układzie wozówkowym. Poniżej do poziomu odsłoniętej posadzki mur wymurowano z kamieni. W murze zachodnim (B2) w średniowieczu wykonano otwory przejściowe. Dwa z nich usytuowano centralnie po obu stronach osi symetrii muru. Od osi krawędzie ościeży bocznych otworów przejściowych są oddalone w równej odległości 57 cm. Tak usytuowane otwory przejściowe umożliwiały bezpośrednie wejście do piwnic na poziomie ok. 123,80 -123,85 m n.p.m. Otwór usytuowany po stronie północnej prowadził do wnętrza piwnicy północnej, po stronie południowej do wnętrza piwnicy południowej. Przypuszczalny poziom usytuowania progu był na poziomie ok. 123,80-123,85 m n.p.m.

Odsłonięte w piwnicach konstrukcje średniowiecznych otworów przejściowych zniszczone zostały w okresach późniejszych. Przypuszczalnie ich funkcje komunikacyjne zlikwidowano w trakcie odbudowy zamku ze zniszczeń z okresu wojny trzydziestoletniej. Wówczas zamurowano otwór drzwiowy piwnicy północnej cegłą (13,5/14 x 6,5 17 cm) w wątku główkowym. Otwory przejściowe prowadzące z wnętrza piwnic w kierunku otworów drzwiowych ograniczono w świetle wykonując podest komunikacyjny z poziomu przyziemia oraz podnosząc poziom użytkowy piwnic przez wykonanie znacznie wyżej posadzki. Większemu zniszczeniu uległy konstrukcje otworów przejściowych piwnicy północnej. Zniszczono je przez zainstalowanie w okresie międzywojennym zsypu z cegły dziurawki (33,5x19x6,5 cm) umocnionego od dołu stalową szyną. Zniszczeniu uległy wówczas nadproża otworu przejściowego i drzwiowego wykonane z cegły palcówki w konstrukcji obniżonych łuków odcinkowych. Konstrukcje otworów przejściowych prowadzące do obu piwnic były identyczne.
Prześledzić je można na przykładzie konstrukcji otworów piwnicy południowej. Otwór przejściowy wyprowadzono z lica wewnętrznego ściany piwnicy. W świetle ma szerokość 1,7 m. Nadproże zbudowano w konstrukcji obniżonego łuku odcinkowego, jako klińców użyto cegłę palcówkę, przeważnie dobrze wypaloną tzw. wiśniówkę (27/28×12/12,5×8/9 cm). Ramiona łuku (czoło) zbudowano symetrycznie z 9 cegieł w każdym z nich w układzie wozówkowym przemiennie z dwugłówkowym. Długość wozówki wyznacza grubość łuku. Zwornik tworzy cegła w układzie wozówkowym. W układzie wozówkowym ułożono klińce nasadowe łuku. Głębokość jego równa jest głębokości ościeży bocznych i wynosi 66 cm. Ościeża wykonano z cegły palcówki. Rozpiętość łuku wynosi ok. 1,85 m. Strzałka 24cm. Ten otwór przejściowy o głębokości 66 cm prowadzi do otworu drzwiowego, którego szerokość w świetle wynosi ok. 1,30-1,31 m. Próg tego otworu znajdował się prawdopodobnie na poziomie 123,80-123,85 m n.p.m. Nadproże wykonano w konstrukcji obniżonego łuku odcinkowego o rozpiętości ok. 1,37-1,38 m. Strzałka 27 cm. Z obserwacji czoła łuku wiemy, że zbudowano go z klińców cegły palcówki o wymiarach znanych z poprzedniego pomiaru łuku (o 185 cm rozpiętości). Ramiona jego tworzy po 7 klińców w układzie wozówkowym przemiennie z dwugłówkowym jego grubość wynosi ok. 30 cm. Zwornik wykonano z cegły palcówki w układzie wozówki. Klińce nasadowe obydwu ramion wykonano z cegły w układzie dwugłówkowym. Głębokość łuku oraz ościeży bocznych wykonanych z cegły palcówki wynosi ok. 44 -46 cm.
W odległości 27 cm w kierunku południowym od krawędzi ościerza bocznego (południowego) otworu przejściowego piwnicy południowej zarejestrowano niewielki ślepy otwór-niszę, wprowadzoną w lico muru na głebokość43 cm. Próg niszy wykonany z cegły palcówki, zalega ok. 7cm powyżej poziomu odsłoniętej posadzki. Nadproże niszy zbudowano w konstrukcji obniżonego łuku odcinkowego. Jego grubość wynosi ok. 14 cm. Ramiona łuku zbudowano z symetrycznie ułożonych cegieł palcówek w układzie główkowym (12,5/13×8/9 cm) po trzy w każdym z ramion, z których najniżej usytuowane pełnią funkcję klińców nasadowych. Rozpiętość łuku wynosi ok. 64 cm. Szerokość niszy w świetle ok .53 cm. Wysokość jej mierzona do podstawy klińca nasadowego 97 cm. Strzałka 13 cm.

Na południe od niszy w odległości ok.93 cm od krawędzi jej południowego ościerza bocznego w średniowieczu wykonano otwór przejściowy, stanowiący drogę komunikacyjną do, jak można przypuszczać istniejącego już wówczas skrzydła zachodniego zamku. Otwór ten o charakterze otwartym, bez nadproża, wykonano przez oblicowanie częściowo cegłą palcówką ościeży bocznych na całej grubości muru (1,1 m) wyprowadzając krawędzie, oblicowano również częściowo lico muru z obu stron. Licowanie wykonano nie zachowując żadnego porządku. Próg usytuowano ok. 2,0-2,03 m poniżej korony murów piwnicznych i ok. 66 cm powyżej poziomu posadzki. Z poziomu posadzki w (B 2) do wysokości progu prowadziły przypuszczalnie kilkustopniowe ceglane schody. Przypuszczenia te oparte są na zaobserwowaniu reliktów najniżej położonego biegu schodowego. Otwór ten w świetle charakteryzuje szerokość 1 m.
W części północnej muru zachodniego w odległości 2m od ościerza północnego otworu przejściowego piwnicy północnej zlokalizowano, wyprofilowany ukośno-spadowo zsyp. Jego pierwotny otwór wlotowy znajdował się przypuszczalnie nieco powyżej korony odsłoniętego muru. W miejscu tego zsypu w okresie międzywojennym zainstalowano zsyp zbudowany z cegły dziurawki, umocowany na stalowej szynie.
Płaszczyzny między otworami wejściowymi ściany zachodniej piwnicy oblicowano cegłą palcówką. W przypadku odcinka muru między otworem przejściowym do piwnicy północnej a krawędzią zsypu, oblicówkę wykonano (poniżej ok. dwudziestocentymetrowej warstwy z kamieni ułożonej w zaprawie wapiennej, tworzącej koronę muru) w czterech rzędach nie zachowując żadnego porządku np. rząd pierwszy ułożono (od południa)- w,w,g,g,w,g,w,; rząd trzeci – g,w,w,g,w,g,g,. Ponadto oblicowano jedynie cegłą krawędź ościerza i krawędzie zsypu. Pozostałą płaszczyznę na omawianej powierzchni pozostawiono w fakturze z kamienia.
Całkowicie oblicowano ścianę cegłą palcówką miedzy otworami przejściowymi do piwnic północnej i południowe oraz na dalszym odcinku przebiegu muru do krawędzi ościerza bocznego (północnego) otworu przejściowego do skrzydła zachodniego piwnic zamku. Tu oblicówkę wykonano głównie w układzie wozówkowy sporadycznie stosując układ główkowy.

Przestrzeń budynku (B2) ograniczoną murami obwodowymi oraz murami północnym i zachodnim, wypełniono biegnącymi w głąb budowli na odcinku ok. 9,9 m dwoma sklepieniami kolebkowymi tworząc w ten sposób dwie oddzielne, sklepione kolebami piwnice. Do nich w średniowieczu prowadziły omówione wcześniej otwory przejściowe. Sklepienia kolebkowe wykonano na szalunku z drewna, używając do ich budowy otoczaków, bardzo sporadycznie cegłę palcówkę wiążąc tą konstrukcję silną zaprawą wapienną. W spoinach między kamieniami stwierdzono wypełnienia gruzem ceglanym. Obecnie sklepienia te zachowały się reliktowe Uległy zniszczeniu głównie podczas wyburzania zamku w latach sześćdziesiątych naszego stulecia. Jedynie sklepienie piwnicy północnej fragmentarycznie zachowało swój przebieg na całym odcinku przylegając czołem w części wschodniej do muru obwodowego. Rozpiętość w świetle sklepienia piwnicy południowej na poziomie odsłoniętej posadzki (124,44 m n.p.m.) wynosi ok. 6,2 m. W piwnicy północnej nieco głębszej (124,11 m n.p.m.) rozpiętość sklepienia w świetle wynosi ok.6,4-6,5 m. Strzałka sklepienia piwnicy południowej wynosi ok. 2,5 m, piwnicy północnej ok. 2,75 m. Grubość sklepień w przypadku obydwu koleb wynosi ok. 49-53 cm.

Przeprowadzając rekonstrukcję przebiegu sklepień przyjąć można za prawdopodobne, że na linii osi podniebienie piwnicy południowej, znajdowało się na wysokości ok. 126,94 m n.p.m., grzbiet, zaś na poziomie ok. 127,44 m n.p.m. Podniebienie sklepienia na linii osi w piwnicy północnej było na poziomie ok. 126,85 m n.p.m. grzbiet, zaś na poziomie 127,37 mn. p. m.
W odległości ok. 4,25 m od ściany zachodniej (B2) w obrębie pach północnej i południowej położono bezpośrednio na grzbietach sklepień kamienne mury. W przypadku pachy południowej odsłonięty mur, czołem przylegał do muru obwodowego. Jego koronę uchwycono na poziomie ok. 127,16 m n.p.m. Mur szerokości ok. 80 cm zbudowano z otoczaków i gruzu ceglanego związanych zaprawą wapienną. Po obu jego stronach około 35-40 cm poniżej jego korony zaobserwowano mury ułożone bezpośrednio na podłożu ziemnego zasypiska pachy. Kamienie tych murów ułożono warstwowo na gł. ok. 80 cm. Mury te o szerokości ok. 80 cm, związano bardzo słabą zaprawą wapienną. W trakcie eksploracji pach konstrukcja ta złożona z trzech murów ze względu na zawilgocenie i zwietrzałą zaprawę uległa zniszczeniu.
Podobny mur ułożony w obrębie pachy północnej bezpośrednio na grzbiecie sklepienia szerokości ok. 80 cm zbudowany z otoczaków zachował się. Jego czoło „odeszło” od lica muru północnego na ok. 25cm na skutek zawalenia sklepienia piwnicy. Po obu stronach tego muru, ok. 35-40 cm poniżej jego korony ułożono, bezpośrednio na zasypisku pachy, mury poszerzające, szerokości ok. 80 cm. Zalegały one na głębokość ok. 60-80 cm. Zbudowane z otoczaków i gruzu kamiennego związane były słabą zaprawą wapienną. W czasie eksploracji zasypiska pachy uległy zniszczeniu.
Podobny mur z kamieni ułożono na zaprawie wapiennej w obrębie pachy centralnej. Jego szerokość wynosi ok. 1,5 m. Mur ten poszerzano, układając od wysokości jego korony na głębokość ok. 40 cm, kamienie, wiążąc je zaprawą wapienną. Szerokość tych poszerzeń wynosiła ok. 30-50 cm. Jedynie w obrębie wschodniej części pachy (P IV), na odcinku w kierunku wschodnim, nad sklepieniem piwnicy północnej poszerzenie przekraczało 1 m. W obrębie piwnicy południowej koronę muru wykonano z cegły palcówki związanej zaprawą wapienną. Mur ten związano z głowicą filaru podtrzymującego przede wszystkim konstrukcję sklepienia w piwnicy południowej, po jej stronie północnej.
Filar o trzonie w przekroju czterobocznym (46 x 45 cm) i wysokości 1,68 m (pomiar na odcinku od poziomu posadzki do podstawy głowicy), to przypuszczalnie efekt przebudowy po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Zwieńczenie jego stanowiła głowica wykonana podobnie jak trzon z cegły (27,5/ 28×14/14,5×7 cm). Jej pięć oddolnych rzędów wykonano w układzie odwrotnie schodkowym. Najniższy rząd, będący bezpośrednio podstawą (w profilu północnym) ma długość 53 cm rząd piąty 92,5 cm. Zwieńczenie głowicy stanowi sześć rzędów cegieł o jednakowej długości 1,03 m.
Wzmocnienia konstrukcji obydwu sklepień dokonano również w obrębie lica muru obwodowego (wschodniego) podmurowując cegłą konstrukcje sklepień.

W obrębie pachy centralnej w jej wschodniej części (P IV) odsłonięto podstawę pieca wymurowaną z cegły palcówki wiążąc ją zaprawą wapienną. Cegła palcówka użyta do wzniesienia pieca jest nieco większa niż użyta do budowy murów, charakteryzują ją następujące wymiary 29,5/30×14/14,5×9,5/10 cm. Piec posadowiono w połowie wysokości zasypiska pachy bezpośrednio na warstwie brunatnej ziemi przemieszanej z piaskiem i wapnem, na poziomie ok. 126,40 m n.p.m. Koronę murów odsłoniętego pieca zlokalizowano na wysokości 127,24-127,29 m n.p.m. czyli około 84-89 cm powyżej poziomu jego posadowienia. W zachowanym fragmentarycznie piecu palenisko wymurowano z cegły. W jego obrębie odsłonięto warstwy przepalonych kamieni i popiół. Piec zorientowano prostopadle do muru obwodowego (wschodniego) wiążąc jego konstrukcję z tym murem. Otwór wlotu pieca był po stronie zachodniej. Kilkanaście centymetrów powyżej poziomu paleniska stwierdzono reliktowe zachowane wyprowadzenie czterech łuków wykonanych z cegły palcówki. Relikty pieca w ogólnym zarysie tworzyły czworobok o wymiarach ok. 4,3 x 2,3 m zorientowany dłuższym bokiem prostopadle do ścian wschodniej i zachodniej (B2). Konstrukcję pieca obrazuje dokumentacja rysunkowa i fotograficzna. W zasypisku pieca odsłonięto m.in. fragmenty średniowiecznego naczynia ceramicznego szeroko-otworowego o cylindrycznych niewysokich ściankach.
Odsłaniając zagruzowane piwnice, równolegle eksplorowano zasypiska pach. Wypełnisko ich tworzyła brunatna ziemia przemieszana z piaskiem i wapnem. Zasypiska miały charakter pierwotny – średniowieczny i powstały w wyniku zasypania pach, jak należy przypuszczać bezpośrednio po wzniesieniu piwnic. Jednorodność zasypiska, zakłócona została wkopem w obrębie pachy południowej (P V), będącym prawdopodobnie efektem prowadzonych w latach 1971-1972 na zaniku prac archeologiczno-architektonicznych.
Zasypisko pachy południowej po wykonaniu sklepienia zasypano na całej długości kamieniami. Umocnienie tej konstrukcji uzyskano przez zalanie zaprawą wapienną tworząc w ten sposób w miarę równą powierzchnię. W narożniku południowo-wschodnim (P V) płaszczyzna ta rysowała się na poziomie ok. 125,53 m n. p. m. w narożniku południowo-zachodnim na poziomie ok. 125,38 m n.p.m. Powyżej tego poziomu pachę wypełniono warstwą ziemi.
Materiał ceramiczny uzyskany w wyniku eksploracji pach datować można początkowe dziesięciolecia XIV wieku.

W odsłoniętym obiekcie (B2) zarejestrowano znaczące ślady przebudowy średniowiecznych piwnic. Wymieniono już filar i podmurówkę sklepień wykonaną z cegieł (kilkakrotnie) posadzkę. Posadzkę wyznaczającą ostatni poziom użytkowy piwnic, przed ich zawaleniem w latach sześćdziesiątych, wykonano z cegły (28x14x 6,5/7cm). Ułożono ją na podsypce z jasnego piasku „na płasko”, bardzo zwarcie spoinując zapraw wapienną.
Wykonano nową drogą komunikacyjną do piwnic (po zlikwidowaniu bezpośrednio prowadzących do nich otworów przejściowych w murze zachodnim (B2)). W trakcie prac ziemnych odsłonięto prowadzący z poziomu przyziemia bieg schodowy zamknięty w murach klatki schodowej. Odkryto 10 biegów, schodów prostych – jednobiegowych. Najwyżej zlokalizowany bieg schodowy odsłonięte na poziomie odkrytej korony murów fundamentowych. Wykonany z piaskowca (140×37 cm) jest nieco większy od pozostałych. Poniższe biegi o wymiarach (w rzucie poziomym) 126×24/27 cm wykonano z piaskowca, wyjątkiem jest bieg 5 (od góry) granitowy. Stopień siódmy (od góry) wykonano z piaskowca. Jego grubość wynosi ok. 15 cm uzupełnieniem jego wysokości jest podmurówka z dachówek – 1,4 cm (przypuszczalnie karpiówek) i cegły (14x7cm). Wysokość stopni biegów schodowych wynosi 21-25 cm. Kilka z nich jest przełamanych pośrodku, wszystkie wykazują ślady znacznego zużycia. Najniższy stopień tego biegu schodowego o nieregularnym kształcie wykonano z cegły (28x14x6,5/7 cm) ułożonej na wozówce, podmurowując go cegłą ułożoną na płasko w celu uzyskania odpowiedniej wysokości stopnia.
Klatkę schodową wymurowano z cegły (29,5/ 30×13,5/14×6,5/7 cm). Mur północny, o wymiarach w rzucie poziomym ok.266×47 cm wyprowadzono z poziomu posadzki (124,11 m n.p.m.) piwnicy północnej do wysokości ok.3m. Mur południowy o wymiarach w rzucie poziomym ok. 230×30 cm posadowiono na sklepieniu piwnicy północnej na podmurówce z gruzu ceglano-kamiennego uformowanego w zaprawie wapiennej bezpośrednio na południowych partiach grzbietu sklepienia. Mury te spinał biegnący poniżej najwyższego stopnia schodów, niewidoczny w rzucie poziomym, mur z cegły. Omówione powyżej schody jednobiegowe prowadziły z poziomu przyziemia na podest komunikacyjny. Wymurowany z cegły (zarejestrowany od poziomu 124,11 m n.p.m. – posadzki piwnicy północnej do poziomu 124,99 -125,03 m n.p.m.). Z poziomu podestu do każdej z piwnic prowadzą kilku-stopniowe schody jednobiegowe. Biegnące do piwnicy północnej 3-stopniowe schody o wymiarach 132×29/31 cm i wysokości stopni 22/25 cm usytuowano po północnej stronie klatki schodowej, biegną one w przeciwnym kierunku do schodów biegnących z partii przyziemia. Schody prowadzące do piwnicy-południowej 2-stopniowe, o wymiarach 118×29/33 cm i wysokości stopni 22/24 cm. przylegają czołowo do ściany zachodniej i lica złączy zniszczonych sklepień kolebkowych piwnic północnej i południowej. Schody prowadzące do obu piwnic wymurowano z cegły (28x14x6,5/7 cm) układając na wozówce, podmurowując cegłą ułożoną na płasko. Jako spoiwa użyto zaprawę wapienną.

W okresie międzywojennym na podeście komunikacyjnym ustawiono mury z cegły dziurawki (33,5x19x6,5 cm) zamykając przestrzeń obu piwnic. Pozostawiono w nich otwory drzwiowe o szerokości 80 cm. W piwnicy południowej zaobserwowano nadproże wykonane z drewnianej belki. Odsłonięty w piwnicy północnej mur zaobserwowano do wysokości ok. 1,5 m. W piwnicy południowej mur ten sięgał wysokości ok. 2m od poziomu jego posadowienia. Do budowy tych murów użyto bardzo słabo wiążącą zaprawę koloru żółtego; tworzył ją piasek, glina i w niewielkich ilościach wapno. Dlatego uległy one zawaleniu podczas eksploracji wnętrz piwnic. Pozostałością po murze są zniszczenia dokonane przez wprowadzenie cegły dziurawki w lico muru zachodniego (B2) na linii krawędzi ościeży otworu przejściowego piwnicy południowej. Odsłaniając skrzydło zachodnie zamku wyróżniono jego wyraźnie rysujące się, już na poziomie korony murów fundamentowych, dwie części, część wschodnią BI część I i zachodnią BI część II.
Część wschodnią (B1 cz. 1) obiektu tworzyły mury fundamentowe ułożone na podwalinie z gruzu ceglanego i kamieni umocowanych zaprawą wapienną. Tworząc w pomiarze zewnętrznym czworobok o wymiarach ok. 5,75×3,65 m, którego dłuższe boki swym czołem przylegają do lica muru obwodowego.
Mur zachodni ułożono z cegły (27,5/28×14/ 14,5×7 cm) na kant tzw. rolkę na podwalinie z gruzu ceglanego i kamieni w zaprawie wapiennej. Poniżej rysują się warstwy: żółto-zielonej glinki przemieszanej z szarą ziemią i piaskiem, gruzu ceglanego, brunatno rdzawej ziemi z wtrętami żółtej glinki. Ostatnią zinwentaryzowaną warstwę tworzy zielono-żółta glinka przemieszana z piaskiem. Mur ułożony na kant ma szerokość ok. 95 cm, zalega na głębokość 30-40 cm. Jego koronę odsłonięto na poziomie ok. 127,37 m n.p.m. Przylegający do niego (tworząc narożnik północno-zachodni BI część 1): mur północny grubości ok. 1,1 m zbudowano w konstrukcji obniżonego łuku odcinkowego. Wykonano go z cegły (27,5/29×14/14,5×7 cm). Jego klińce nasadowe ułożono na wezgłowiach z podwaliny gruzu ceglano-kamiennego. Podwalina ta oraz centralne partie łuku graniczą z warstwą żółto-zielonej glinki przemieszanej z piaskiem i szarą ziemią. Pod murem na granicy podwaliny i graniczącej z nią warstwą wymienionej żółto-zielonej glinki przemieszanej z piaskiem i szarą ziemią na poziomie 126,19 m n.p.m. odkryto kamienną kulę o średnicy 16 cm. Obiekt oznaczony jako BI część 1 od południa zamyka mur obwodowy z zarysowaną 23-25 centymetrową odsadzką. Od wschodu nieregularny w kształcie mur wykonany z kamieni (otoczaków) połączonych zaprawą wapienną. Mur ten tworzy wspólną część z B1 część II.
Konstrukcja muru w kształcie łuku w BI część 1 świadczyć może o konieczności dokonania takiego wzmocnienia ,być może ze względu na niestabilne (podmokłe) podłoże. Osobną kwestią jest jego funkcja. Prawdopodobnie pełnił rolę muru klatki schodowej, a być może fundamenty BI cz. 1 są pozostałością po obiekcie strategiczno-militarnym np. wieży. Interesującym było zasypisko wewnątrz BI cz. 1. Od poziomu odsłonięcia murów fundamentowych zasypisko tworzyła warstwa współczesna.

Na poziomie ok. 126,69 m n.p.m. zlokalizowano warstwę gruzu ceglanego, niemalże jednorodnego z cegły palcówki. Miąższość tej warstwy wynosiła ok. 70 cm. Strop jej tworzył, w miarę równe klepisko. W tej warstwie obiektu odkryto bardzo liczny materiał średniowiecznej ceramiki naczyniowej. Koronę murów fundamentowych B1 cz. II odsłonięte na poziomie ok. 127,20 m n.p.m. Budynek odsłonięto do poziomu (ok. 125,24 m n.p.m.) posadzki piwnicy. Posadzkę wykonano z cegły (29/30x 14/14,5 cm) ułożonej na płasko i zaspoinowano zaprawą wapienną. Mur północny grubości ok. 1,1 m ma długość ok. 5,8 m, zbudowano z kamieni, od wnętrza oblicowano cegłą głównie w układzie główkowym. Ścianę południową tworzy grubo wykonana oblicówka na licu wewnętrznym muru obwodowego. Mur zachodni obiektu jest wspólny z B2. W murze jest otwór przejściowy prowadzący do piwnicy południowej B2, lico jego wykonano z kamienia i cegły palcówki, wypełniając spoiny sporadycznie gruzem ceglanym. Mury północny i południowy a raczej mury tworzące oblicówkę tworzyły wezgłowia dla biegnącego wzdłuż budynku (na linii wyznaczonej przebiegiem muru obwodowego) sklepienia kolebkowego posadowionego na wysokości ok. 1,5 m. od poziomu posadzki.
Sklepienie o rozpiętości ok.4 m wykonane z cegły (27,5/28,5×14/14,5×7 cm) w układzie dwurzędowym zachowało się fragmentarycznie.
Wykonując prace eksploracyjne wnętrza lubińskiego zamku uzyskano bardzo cenny poznawczo materiał ruchomy. Dotyczy to przede wszystkim materiału pozyskanego podczas eksploracji pierwotnego, średniowiecznego zasypiska pach. Jest on bezcenny dla celów poznawczych, pozwala w sposób bardzo zbliżony datować piwnice odsłoniętego zamku. Ciekawy materiał ceramiczny uzyskano również z warstwy ceglanego gruzu wnętrza BI cz. 1.
Uzyskany materiał ceramiczny zdaje się potwierdzać XIV wieczny rodowód zamku, lokując go raczej w początkach pierwszej połowy tego stulecia. Wśród materiału ceramicznego uzyskano kilka fragmentów ceramiki starszej. W trakcie eksploracji piwnic, z wtórnego współczesnego zasypiska uzyskano bardzo liczny nieprzydatny w datowaniu materiał ceramiczny. Został on jednak zinwentaryzowany w celu poszerzenia wiedzy na temat średniowiecznej ceramiki lubińskiej.
Zinwentaryzowano: 1203 fragmenty ceramiki, 67 fragmentów kości, 2 fragmenty dachówek (w tym jeden fragment mniszki), 2 fragmenty kafli, 7 fragmentów szkła (tym 5 fragmentów szkła okiennego), 2 fragmenty ceramiki nienaczyniowej, 2 fragmenty cegły przepalonej ze szkliwem, 1 gwóźdź żelazny, 4 fragmenty łupka dachowego, 1 fragment kamienia ze szkliwem, 1 fragment niedużego detalu architektonicznego, 1 kulę kamienną.
Przeprowadzone prace ziemne w obrębie lubińskiego zamku w 1998 r. przyczyniły się do wyjaśnienia szeregu kwestii związanych z budową i przebudowami zamku i jego historii. Wykonane prace pozwolą na ustalenie właściwych wniosków konserwatorskich, zmierzających jak należy przypuszczać do szybkiej restauracji zamku.

Bibliografia:
 1. Anders G, Fiihrer durch Liibener Landschaft, Ltiben 1928 Die alte Burg - Capelle in Liiben, Denkmalpfelge 3, 1901
 2. Guerąuin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957 Zamki w Polsce, Warszawa 1975
 3. GottschlakJ., SchlesischeKastellanien, AltschlesischeBldtter nr5, 1930
 4. Karłowska-Kamzowa A., Fundacje artystyczne księcia Ludwika I Brzeskiego, Opole-Wroclaw 1970
 5. Lucae E, Schlesiens curiese Denkwiirdigkeiten oder vollkomene Chronika..., Framkfurt a.M. 1639
 6. Lutsch H., Yerzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Schlesien 3, Breslau 1889
 7. Maleczyński K., Codex Diplomaticus Silesiae, t. III Wrocław 1964
 8. Medeksza S., Niemczyk M., Wyniki badań architektoniczno-archeologicznych i problematyka konserwatorska ruin zamku w Lubinie. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej nr 13, Studia i materiały nr 6, Wrocław 1980.
 9. Mularczyk M., Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na zstanowisku Stary Lubin 1, Lubin 1993 [materiały: Państwowa Służba Ochrony Zabytków o/Legnica]
 10. PrzyłęckiM., Zabytki Lubina Legnickiego, Szkice Legnickie, t. II, 1965
 11. Regesten..., Regesten zur Schlesischen Geschichte, wyd, C. Gunhagen t. VII, XVIII, XXII, Breslau 1868-1930
 12. Steinbom B.G., Lubin, Wrocław 1969
 13. Ziomecka A., Śląska rzeźba gotycka, Wrocław 1968

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany.

Time limit is exhausted. Please reload the CAPTCHA.