Pieniądz miasta Lubin

Rys Historyczny

W okolicy dzisiejszego Lubina już w 1170 r. istniał gród kasztelański, a na zachód od niego niewielka osada targowa – dzisiejszy Stary Lubin. Miastem lokacyjnym został Lubin w końcu XIII w. Ośrodkiem władzy książęcej była kasztelnia. Kasztelanowi, który był przedstawicielem księcia, podlegał bezpośrednio wójt Lubina.
Początkowo Lubin należał do Piastów z linii żagańsko-ścinawskiej, a następnie do Piastów legnicko-brzeskich. Król czeski, Jan Luksemburczyk, sprzedał w 1339 r. Lubin swemu szwagrowi, księciu Bolesławowi III Legnickiemu za 4425 grzywien praskich. W akcie sprzedaży, oprócz szeregu innych praw i przywilejów, zagwarantował także prawo wybijania monet.
Pierwszym samodzielnym księciem lubińskim, panującym w latach 1348-1356, był syn Bolesława III – Ludwik I, któremu Lubin bardzo wiele zawdzięcza. W 1356 r. Ludwik I odziedziczył księstwo brzeskie i przeniósł się do Brzegu, pozostawiając księstwo lubińskie na uposażeniu swojej żony Agnieszki, której mieszczanie – zgodnie z obyczajem – złożyli w 1357 r. hołd. Po jej śmierci w 1362 r. księstwem rządził dalej Ludwik I aż do roku 1381, kiedy to przekazał księstwo lubińskie swemu synowi Henrykowi VIII.
W 1399 r., po śmierci Henryka VIII, jego synowie podzielili księstwo brzesko-lubińskie, przy czym Lubin wraz z Niemczą, Oławą i połową Chojnowa przypadł Henrykowi IX. W 1420 r., po jego śmierci, książętami Lubina zostali jego synowie Rupert II, a następnie Ludwik III. Ci dwaj książęta zasługują na szczególną uwagę, ponieważ to właśnie oni wydali przywilej zezwalający na wybijanie monet w Lubinie.
Po złożeniu w 1. poł. XIV w. przez Piastów śląskich hołdu królowi czeskiemu, wpływy czeskie na Śląsku stały się dominujące.

Śląskie halerze miejskie

Zamiast wybijania groszy, mennice śląskie przystąpiły do bicia helerzy, które początkowo zwane były parvi denari tzn. małymi denarami lub nummus tzn. pieniędzmi, albo parvi grossi tzn. małymi groszami. Później przyjęła się nazwa feningów lub halerzy, których nazwa pochodzi od nazwy miasta Halle – denari hellenenses – gdzie tego rodzaju monetę masowo wybijano. Okresem halerzowym zajmował się praktycznie jedynie F.Friedensburg. Opracowanie H. von Saurmy-Jeltscha zawiera tylko systematyczny spis monet śląskich, zaś M. Gumowski w swoim opracowaniu Moneta na Śląsku zajmuje się halerzami skrótowo, rozpatrując jedynie te halerze, które zostały wybite w XIV wieku, podczas gdy ich największy “rozkwit” przypada na XV w.
Halerze śląskie liczono po 12 na grosz. W handlu szły albo na wagę albo na liczbę. Przeciętna waga halerzy wynosiła 0,25 g. Były one wybijane dwustronnie, a niekiedy i jednostronnie : miały wtedy wygląd brakteatów.

Prawa mennicze na Śląsku

W tym okresie, prawem menniczym na Śląsku rozporządzali:
król czeski jako pan lenny Śląska, który nie wybijał wprawdzie na Śląsku własnej monety, niemniej na terytoriach bezpośrednio mu podległych oddawał miejscowe mennice w dzierżawę, zatwierdzał przywileje mennicze, przepisywał stempel i stopę menniczą,
książęta piastowscy, posiadający to prawo od dawna i dla których przejście w stosunek lenny do Czech nic pod tym względem nie zmieniło. Otrzymane od króla czeskiego przywileje lenne albo nic o prawie menniczym nie wspominają, albo przytaczają jako samo przez się zrozumiałe i książętom przynależne,
biskupi wrocławscy, którzy uzyskawszy w 1290 r. Ziemię Nyską na prawach książęcych, wykonywali tam swoje prawo mennicze bez żadnych ograniczeń,
miasta śląskie, które starały się o przejęcie mennic książęcych w swoje ręce. Książęta mieli stałe kłopoty finansowe, stąd też miastom udawało się często wpływać na jakość kursującej monety, albo przejąć mennicę w zastaw, dzierżawę lub w posiadanie aż do uzyskania z niej sumy, na którą zadłużony był książę. Początkowo najbardziej rozpowszechniony był system dzierżawy, później jednak coraz więcej mennic przechodziło drogą kupna w ręce miast śląskich. Kupno było tylko sposobem nabycia do eksploracji samej mennicy bez uwzględnienia podatków menniczych. Podatki były świadczeniami uciążliwymi, toteż miasta czyniły starania, aby znieść je zupełnie. Tak np. Legnica płacąca rocznie 30 grzywien srebra podatku, uwolniła się od niego w 1375 r. zapłaciwszy jednorazowo księciu 300 grzywien srebra. Inne miasta podążając za tym przykładem zdobywały sobie u księcia częściowe zwolnienie np. z okazji pożaru czy innego nieszczęścia.

Halerze miasta Lubina

Źródła i opracowania dotyczące mennictwa lubińskiego są niezwykle ubogie. Z dawnych źródeł należy wymienić:
– przywilej menniczy wydany 29 lipca 1423 r. przez książąt lubińskich : Ruperta II i Ludwika III, z przywieszoną pieczęcią obu książąt, który znajdował się we Wrocławskim Archiwum Miejskim;
– Anneales Glogovienses (Roczniki Głogowskie), które pod datą 1475 donoszą o wybijaniu monet przez Lubin.
Z opracowań można właściwie wymienić tylko Codex Diplomqticus Silesiae F.Friedensburga. M.Gumowski kończąc monety śląskie na XIV wieku, o monecie lubińskiej nie wspomina w ogóle. H.von Saurma-Jeltsch ujmuje monety lubińskie tylko katalogowo. Należy wspomnieć jeszcze opracowanie G.Dewerdecka Silesia Numismatica, gdzie monety lubińskie także są wspominane.
Monety lubińskie można podzielić na dwa okresy:
– pierwszy okres to wybijanie przez miasto Lubin po roku 1423 halerzy z herbem Lubina (rys. 1 i 2)
– drugi okres, to halerze wybijane ok. 1475 r. z inicjałem L (rys. 3).
W pierwszym okresie mennictwa w Lubinie wybijała halerze na podstawie przywileju dla miasta Lubin, wydanego przez synów księcia lubińskiego Henryka IX – Ruperta II i Ludwika III. Dokument ten rozpoczyna się słowami (tłumaczenie własne) :

W Imię Boże Amen, My Rupert z Bożej Łaski i My Ludwik z tej samej Łaski Bożej bracia, książęta śląscy, panowie Lubina, Chojnowa, Oławy etc. przyznajemy niniejszym pismem naszemu drogiemu Burmistrzowi, Radzie Miejskiej i całemu miastu Lubin nasze całkowite zezwolenie na bicie monet i halerzy, przyjmując podobnie jak w innych miastach Śląska 12 halerzy na 1 grosz czeski. Ustalamy także czynsz w wysokości 20 grzywien rocznie z 40 grzywien, które nasz Miłościwy Pan i Ojciec wyznaczył.

Wynika stąd, że miasto Lubin zostało zwolnione z 20 grzywien czynszu. Następnie podaje się, że: Pismo to sporządzono w dniu Marty w roku 1423 po Narodzeniu Chrystusa. Ponieważ dzień św. Marty przypada 29 lipca, stąd też datowanie dokumentu. Kolejno natomiast wykaz osób, którym podano do wiadomości treść tego dokumentu oraz na zakończenie : Nasz pisarz Kacper z Tyncza pismo to sporządził, opatrzył i przywiesił naszą pieczęć.

Na podstawie powyższego przywileju miasto Lubin wybijało halerze z herbem Lubina (rys. 1 i 2), gdzie:
– na stronie głównej widnieje orzeł śląski z półksiężycową przepaską i głową skierowaną w prawo (heraldycznie), obrazując przynależność Lubina do Śląska;
– na stronie odwrotnej widnieje herb miasta Lubina określający, że jest to moneta miejska, przynależna do Lubina
Herbem Lubina jest orzeł dolnośląski na złotym tle, który zamiast głowy ma Madonnę z Dzieciątkiem. Herb taki widnieje na pieczęciach miejskich począwszy od XIV wieku.
Rozróżniamy dwie odmiany tych halerzy:

halerz_1

RYS 1 Orzeł dolnośląski na tarczy, śr. 11 mm, waga ok. 0,25 g. Fbg 585/181, Kop. 8667
RYS 2 Orzeł dolnośląski bez tarczy, śr. 11 mm, waga ok. 0,20 g. Fbg 586/182, Kop. 8668 a,b.

F.Friedensburg podaje jeszcze (poz. 86 a) odmianę, na której głowa orła skierowana jest w lewo (heraldycznie). Nie udało mi się jednak z taką monetą spotkać, ani potwierdzić tej informacji w innym opracowaniu – musi być więc ona bardzo rzadka. Autor Codex Diplomaticus… przyjmuje jako starszą odmianę pierwszą, a z orłem na tarczy (Fbg 585), wybijaną po roku 1423. Natomiast druga odmiana, orzeł bez tarczy (Fbg 586), miała być wybijana ok. 1450 r.

 halerz_2halerz_3

Źródło : biuletyn numizmatyczny 2/1997